سرانجام شیطان با مریدان خود
در آیة ۲۲ سورة ابراهیم، هشت مسئله را خدا دربارة شیطان مطرح کرده است؛ از جمله روش و اخلاق او را بیان می‏کند و همچنین وضع انسان را در قیامت در مقابل او توضیح می‏دهد. خداوند می‏فرماید:
«وَ قَالَ الشَّیْطَنُ لَمَّا قُضِیَ الْأَمْرُ إِنَّ اللهَ وَ عَدَکُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَ وَعَدتُّکُمْ فَأَخْلَفْتُکُمْ وَ مَا کَانَ لِیَ عَلَیْکُم مِّن سُلْطَنٍ إِلَّآ أَن دَعَوْتُکُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِی فَلَا تَلُومُونِی وَلُومُواْ أَنفُسَکُم مَّآ أَنَا بِمُصْرِخِکُمْ وَ مَآ أَنتُم بِمُصْرِخِیَّ إِنِّی کَفَرْتُ بِمَآ أَشْرَکْتُمُونِ مِن قَبْلُ إِنَّ الظَّلِمِینَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ؛

و چون کار از کار گذشت [و داوری صورت گرفت] شیطان می‏گوید در حقیقت ‏خدا به شما وعده داد، وعدة راست و من به شما وعده دادم و با شما خلاف کردم و مرا بر شما هیچ تسلّطی نبود، جز اینکه شما را دعوت کردم و اجابتم نمودید، پس مرا ملامت نکنید و خود را ملامت کنید، من فریادرس شما نیستم و شما هم فریادرس من نیستید، من به آنچه پیش از این مرا [در کار خدا] شریک می‏دانستید کافرم. آری ستمکاران عذابی پُر درد خواهند داشت.»
افعال در آیه ماضی است؛ یعنی شیطان برنامه‏هایی که در دنیا بر انسان گذشته است، بیان می‏کند؛ آن روزی که در دنیا بودید، یقیناً هر وعده‏ای را که پروردگار به شما داد، وعدة حق و راست بود.
اگر به شما در دنیا اعلام کرد که بعد از مرگ، عالم برزخ و بعد از برزخ، قیامت و دادگاه هست، در قیامت، میزانِ سنجش، صراط، بهشت و جهنّم هست، تمام آنها درست بود:
«إِنَّ اللهَ وَعَدَکُمْ وَعْدَ الْحَقِّ»
این وعدة خداست. من آمدم در برابر وعدة خدا موضع‏گیری کردم و به شما وعده دادم؛ امّا همة وعده‏های من دروغ، پوک و پوچ بود.
من در دنیا به شما وعده دادم که بعد از مرگ هیچ خبری نیست، گفتم: از بهشت و جهنّم خبری نیست، این قرآن نازل شدة خدا نیست و دست‏نویس پیغمبر(ص) است، همه دروغ بود.
من شما را با وعده‏های دروغ خودم، نسبت به وعده‏های پروردگار در شکّ و شبهه انداختم:
«إِنَّ اللهَ وَ عَدَکُمْ وَعْدَ الْحَقِّ»
از این قسمت آیه معلوم می‏شود که هر کسی در برابر وعده‏های خدا در قرآن یا در زمان انبیاء موضع‏گیری کند، شیطان است.

حدّ قدرت شیطان در گمراه کردن
جملة دوم آیه خیلی دقیق است:
«وَ مَا کَانَ لِیَ عَلَیْکُم مِّن سُلْطَانٍ»
درست است که من شیطان بودم؛ ولی من هیچ‌گونه تسلّطی بر شما نداشتم. من قدرت پیدا نکردم که شما را به گناه مجبور کنم، چنین قدرتی به من نداده بودند.
من هیچ سلطه‏ای بر شما نداشتم. کار من این بود که:
«إِلَّآ أَن دَعَوْتُکُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِی فَلَا تَلُومُونِی وَلُومُواْ أَنفُسَکُم»
من فقط بیان، قلم، ماهواره، فیلم و زبانی داشتم، فقط شما را به انواع گناهان دعوت کردم. شما دعوت مرا اجابت کردید.
این گفت‌وگوی ابن زیاد روز قیامت با سی‌هزار نفر قاتل حضرت ابی عبدالله(ع) است. این شیطان «کوفه» به این سی هزار نفر می‏گوید: من که با اجبار شما را نبردم «کربلا»، سی هزار نفرتان گوش نمی‏دادید، من چه کار می‏توانستم بکنم.
حرف شیطان در قیامت نیز همین است. راست می‏گوید، چون هیچ شیطانی به آدم سلطه ندارد. این است که در قیامت، مجرمان نمی‏توانند به پروردگار بگویند: به جای ما، گریبان شیطان را بگیر؛ زیرا آنها اجابت دعوت شیطان کرده‌اند و خود مقصّرند.